مبانی زیبایی‌شناسی در عرفان اسلامی با تأکید بر قرآن کریم

علی کریمیان صیقلانی

عرفان

دکتری

محمد فنایی

مصطفی مختاباد

موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی

1388

موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی

این پژوهش با عنوان " مبانی زیبایی‌شناسی در عرفان اسلامی با تأکید بر قرآن " در تلاش است تا مبانی زیبایی‌شناسی را از منظر علم عرفان اسلامی بازشناسی کرده و میزان بهره‌مندی این مبانی از آیات قرآن مجید را مشخص کند . یافته‌های این نوشتار حاکی از این حقیقت است که هر چند عارفان غیر معصوم اسلامی برای گفته‌های خود در زمینه مبانی زیبایی‌شناسی ، کمتر به صراحت از آیات بهره‌جسته‌اند ، اما بیشتر ادعاها و ادله ایشان ، ملهم از روح کلی حاکم بر آیات و همچنین روایات معصومان است . عرفان اسلامی ، در پاره‌ای موارد ، پایه‌گذار و مؤسس مبانی ویژه در زمینه زیبایی‌شناسی بوده و البته در مواردی نیز ، آنچه را در خصوص مبانی زیبایی‌شناسی در جهان هنر و زیبایی‌شناسی به اصطلاح علمی مطرح است ، تأیید می‌کند . مبانی مطرح در این نوشتار ، به طور عمده در چهار گروه مبانی معناشناختی ، هستی‌شناختی ، معرفت‌شناختی و ارزش‌شناختی سازماندهی شده و تلاش بر این است تا هر مبنا در قالب فصلی جداگانه و با ساختاری منطقی ، مورد بررسی قرار گیرد . اصلی‌ترین مبانی زیبایی‌شناسی عرفان اسلامی، " اصالت وجود" ، " وحدت وجود " و نیز " زیبایی وجود و حضرت حق " است . از منظر عارفان هستی حقیقتی واحد و بسیط است که همه ظهورات آن - مانند خود هستی مطلق- زیبا هستند . از این رو عالم هویتی غیر از آیینه ، آیه ، وجه و مظهر و بلکه ، شأن هستی مطلق نیست و همه آفریدگان ، آینه‌دار کمالات وجودی خداوند بوده ، آینه‌وار جمال ذات اقدس الهی را باز می تابانند . در نگاه عارف هر چند خلعت هستی به تن کند ، زیباست . این نگاه ، انکار تحقق زشتی در عالم را در پی دارد . مبانی و اصول دیگری که در این نوشتار مطرح شده‌اند ، وامدار این دو مبنا هستند و عارفان با توجه به این دو مبنا ، تلاش کرده‌اند تا به خلق مبانی و اصول دیگر ، برای پاسخگویی به پرسش‌های عرصه هنر و زیبایی‌شناسی ، دست‌یابند . عارفان معتقدند که زیبایی مفهومی بدیهی و بی نیاز از تعریف است . از این رو شناخت این مفهوم به سادگی برای همگان امکان پذیر است و نیاز به مؤونه‌ای ندارد . همچنین یکی از مبانی اساسی زیبایی‌شناسی عرفانی ، عدم انحصار هستی به عالم ماده و توجه به جنبه‌های آنتولوژیکی و هستی‌شناسانه غیبی مورد نظر قرآن و عرفان است . عارفان به مدد این مبنا ، دامنه زیبایی را به عالم غیب سرایت داده و برای سخن گفتن از زیبایی متافیزیکی و در رأس آن ، زیبایی الاهی ، مجال می‌یابند ؛ تا آنجا که می‌توان مدعی شد ، زیبایی‌شناسی عرفانی بر مدار جمال الاهی ، در حرکت است . عارفان حسن و جمال را منحصر در دیدنیها نمی‌دانند . به باور ایشان بسیاری از زیبایی‌ها با بصیرت و چشم دل درک می‌شوند و بر این اساس کسانی که از طبع سلیم برخوردارند ، زیبایی‌های غیر مادی بیشتری را دریافته و دوست می‌دارند.

1433